O kinie gansterskim słów kilka od Rafała Niemczaka z programu Atropologia w kapciach. Zapraszamy do lektury!
Film gangsterski jest częścią szerszego zjawiska, któremu poświęcam uwagę, to jest kina gatunkowego. Jednakże film gangsterski jest w dużym stopniu kontrkulturowy, opowiadane historie powielają zarazem schemat kapitalizmu w typowo amerykańskim rozumieniu. Dobrym mottem w tej sytuacji są słowa bohatera filmu Howarda Hawksa, Scarface’a: Zrób to pierwszy, zrób to sam i trzymaj się tego.
Kino to trzyma się w rejonie kultury oraz kontrkultury - z jednej strony wyraża pragnienia niedopuszczone przez panującą ideologię, z drugiej odzwierciedla główne zasady tejże.
Film gangsterski przypomina pod pewnymi względami western, cechuje się bardzo twardym i stałym rysem tożsamości. Jak pisze Stephen Karpf: kino gangsterskie zazwyczaj, w swej fabule traktuje o przestępcach, posługujących się przemocą, działających w sposób mniej lub bardziej zorganizowany w latach dwudziestych i wczesnych trzydziestych
W skrócie – los gangstera w okresie prohibicji. Ten właśnie okres będzie wyznaczać obszar centralny kina gangsterskiego, jako gatunku.
Film gangsterski posiada kilka cech stałych: dualizm – chodzi o komplementarność systemu wartości kultury i kontrkultury. Przejawia się to w opozycjach rządzących na ekranie, zwłaszcza relacji bohaterów (bandyta i szeryf/gangster i policjant/człowiek i kosmiczne monstrum/…). Relacje takie są szczególnie charakterystyczne dla kina gangsterskiego i mogą ulegać dalszym podwojeniom. Z tym że nie zawsze są to proste przeciwstawienia. Może to być gangster-policjant, gangster-agent FBI, prokurator, przedstawiciel firmy ubezpieczeniowej… W pewien sposób jest to implikacja relacji jednostki – instytucji, co pozwala solidaryzować się, czy identyfikować raczej z przestępcą.
W przeciwieństwie do westernu, w tym gatunku kina przeciwstawienia nie ograniczają się do opozycji dobro-zło, często przeciwnikiem gangstera może być inny gangster. Samo podziemie staje się miejscem, gdzie zlokalizowano dualizm dwóch światów. Nasz bohater uosabia kodeks podziemia, podczas gdy jego przeciwnik w ten czy inny sposób kodeks ten łamie bądź przeszkadza bohaterowi.
Również bohaterowie w obrębie jednego obozu są grupowani parami, są to relacje mistrz-uczeń, albo relacje dobywające kontrasty charakterów i dążeń dwójki, wspólnie działających przyjaciół (rzadziej pary kochanków). Jeden z nich daje się ponieść ambicjom, nie zna umiaru i w konsekwencji przyśpiesza własny nieunikniony koniec, drugi jest umiarkowany w swych oczekiwaniach, cofa się przed czynami zbyt okrutnymi i stara się skorzystać z okazji powrotu (najczęściej za sprawą kobiety) do normalnego życia...
Rafał Niemczak